Modernizm jest jednym z najbardziej fascynujących, a jednocześnie wciąż niedocenianych zjawisk w historii polskiej architektury. Ten styl, który rozwinął się w Polsce głównie w okresie międzywojennym (1918-1939), a następnie powrócił w odmiennej formie po II wojnie światowej, pozostawił po sobie liczne budynki, które dopiero w ostatnich latach zaczynają być doceniane jako ważne dziedzictwo kulturowe. W niniejszym artykule przyjrzymy się fenomenowi polskiego modernizmu, jego unikalnym cechom oraz najważniejszym realizacjom architektonicznym.
Modernizm – rewolucja w myśleniu o architekturze
Modernizm jako nurt architektoniczny narodził się na początku XX wieku jako odpowiedź na gwałtowne przemiany społeczne, gospodarcze i technologiczne. Odrzucał historyzm i dekoracyjność na rzecz funkcjonalizmu, prostoty i szczerości materiałowej. Jego głównymi zasadami stały się: forma wynikająca z funkcji, wykorzystanie nowoczesnych materiałów (żelbetu, stali, szkła), otwarte plany, duże przeszklenia i płaskie dachy.
Do Polski modernizm dotarł w latach 20. XX wieku, w szczególnym momencie historycznym – po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Nowy styl architektoniczny doskonale odpowiadał aspiracjom młodego państwa, dążącego do modernizacji i dołączenia do grona rozwiniętych krajów europejskich. Jak pisał Szymon Syrkus, jeden z czołowych polskich architektów modernistycznych: "Architektura jest narzędziem przekształcania życia społecznego".
Specyfika polskiego modernizmu międzywojennego
Grupa "Praesens" i jej wpływ
W 1926 roku powstała grupa "Praesens", zrzeszająca polskich architektów modernistycznych, takich jak Helena i Szymon Syrkusowie, Barbara i Stanisław Brukalscy, Józef Szanajca i Bohdan Lachert. Grupa ta, silnie związana z międzynarodowym ruchem modernistycznym i CIAM (Międzynarodowym Kongresem Architektury Nowoczesnej), propagowała idee funkcjonalizmu, standaryzacji i prefabrykacji. Członkowie "Praesens" projektowali budynki mieszkalne, użyteczności publicznej i przemysłowe, realizując wizję architektury jako narzędzia społecznej transformacji.
Polska architektura modernistyczna, choć inspirowana ideami Le Corbusiera, Waltera Gropiusa czy Miesa van der Rohe, wypracowała własne, lokalne odmiany. Charakterystyczne dla polskiego modernizmu były: umiejętne łączenie nowoczesności z odniesieniami do lokalnej tradycji budowlanej, większa plastyczność form niż w ortodoksyjnym modernizmie zachodnim oraz szczególna dbałość o detal i wykończenie, często z wykorzystaniem tradycyjnych materiałów.
Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa
Jednym z najważniejszych osiągnięć polskiego modernizmu międzywojennego były osiedla mieszkaniowe Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM) na Żoliborzu i Rakowcu, projektowane między innymi przez Barbarę i Stanisława Brukalskich. Te nowatorskie założenia urbanistyczne łączyły funkcjonalną architekturę z progresywną myślą społeczną – w osiedlach przewidziano nie tylko mieszkania, ale także przedszkola, szkoły, pralnie, biblioteki i kluby.
Osiedla WSM, z ich prostą architekturą, przestronnymi wnętrzami, dużymi oknami i zielonymi dziedzińcami, stanowiły alternatywę dla ciasnych, ciemnych kamienic czynszowych. Były one praktyczną realizacją modernistycznej wizji "mieszkania minimum" – funkcjonalnego, zdrowego i dostępnego również dla mniej zamożnych warstw społeczeństwa.
Gdynia – modernistyczne miasto z morza i marzeń
Wyjątkowym przykładem polskiego modernizmu jest Gdynia – miasto, które niemal w całości zostało zbudowane w latach 20. i 30. XX wieku. Ta "brama Polski na świat", jak ją nazywano, stała się prawdziwym laboratorium modernistycznej architektury i urbanistyki. Budynki mieszkalne, gmachy użyteczności publicznej, obiekty portowe – wszystkie zostały zaprojektowane w duchu nowoczesności, funkcjonalizmu i morskiej symboliki.
Kamienice w śródmieściu Gdyni, z ich zaokrąglonymi narożnikami przypominającymi kadłuby statków, horyzontalnymi pasami okien, tarasami i płaskimi dachami, tworzą unikatowy zespół urbanistyczny, uznawany dziś za jedno z najlepiej zachowanych założeń modernistycznych w Europie. Szczególnie wyróżniają się tu budynki takie jak Dom Żeglarza Polskiego, Dom PLO (Polskich Linii Oceanicznych) czy ZUS.
Perły polskiego modernizmu przedwojennego
Budynki mieszkalne
Poza osiedlami WSM, w międzywojennej Polsce powstało wiele nowatorskich budynków mieszkalnych. W Warszawie są to m.in. Dom Wedla przy ul. Puławskiej (arch. Juliusz Żórawski), kamienica przy ul. Lwowskiej 17a (arch. Bogdan Lachert i Józef Szanajca) czy dom wielorodzinny przy al. Przyjaciół 3 (arch. Lucjan Korngold).
W Krakowie wyróżniają się modernistyczne kamienice przy Alejach Trzech Wieszczów, we Lwowie – budynki projektu Witolda Minkiewicza i Władysława Derdackiego, w Katowicach – domy przy ul. PCK i Podchorążych. Te eleganckie, funkcjonalne budynki, często projektowane dla zamożnej inteligencji i klasy średniej, łączyły nowoczesną estetykę z wysokim komfortem mieszkaniowym.
Architektura użyteczności publicznej
Szczególnie imponujące są modernistyczne budynki użyteczności publicznej, wyrażające aspiracje młodego państwa polskiego. W Warszawie są to m.in. gmach Prudentialu – pierwszy polski wieżowiec (arch. Marcin Weinfeld), Bank Gospodarstwa Krajowego (arch. Rudolf Świerczyński) czy Muzeum Narodowe (arch. Tadeusz Tołwiński).
W Katowicach powstał monumentalny gmach Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego (arch. Kazimierz Wyczyński), będący jednym z największych budynków administracyjnych w przedwojennej Europie. We Lwowie wyróżniał się modernistyczny Dworzec Główny (arch. Władysław Sadłowski), a w Gdyni – Dworzec Morski (arch. Dyckerhoff i Widmann).
Architektura przemysłowa i inżynieryjna
Modernizm znalazł również wyraz w architekturze przemysłowej i inżynieryjnej. Fabryka Wedla na warszawskiej Pradze (arch. Szymon Syrkus), elektrownia w Stalowej Woli czy zakłady Plage i Laśkiewicz w Lublinie to przykłady funkcjonalnych, nowoczesnych obiektów przemysłowych.
Wybitnym osiągnięciem inżynieryjnym był most im. Józefa Piłsudskiego w Krakowie (ob. most Marszałka Józefa Piłsudskiego), zaprojektowany przez inż. Stefana Bryłę jako pierwszy spawany most w Polsce i jeden z pierwszych w Europie. Innym przykładem modernistycznej inżynierii jest hala targowa w Gdyni, z nowatorską konstrukcją żelbetową.
Modernizm po II wojnie światowej – między kontynuacją a zmianą
Odbudowa kraju w duchu modernizmu
II wojna światowa przyniosła ogromne zniszczenia polskich miast, ale także szansę na ich nowoczesną odbudowę. W pierwszych latach powojennych architekci, często ci sami, którzy działali przed wojną, starali się kontynuować modernistyczne idee. Powstały wtedy takie obiekty jak Centralny Dom Towarowy (CDT, późniejszy Smyk) w Warszawie (arch. Zbigniew Ihnatowicz i Jerzy Romański) czy hala Koszyki (arch. Bohdan Pniewski).
Jednak już wkrótce stalinowski socrealizm, narzucony Polsce po 1949 roku, przerwał ciągłość rozwoju modernizmu. Architekci zostali zmuszeni do projektowania w stylu nawiązującym do historycznych form, często monumentalnych i przesadnie dekoracyjnych. Najbardziej znanym przykładem socrealizmu jest Pałac Kultury i Nauki w Warszawie oraz warszawskie osiedle MDM (Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa).
Socmodernizm – powrót modernizmu po 1956 roku
Po 1956 roku, wraz z odwilżą polityczną, nastąpił powrót do idei modernistycznych. Ten nowy okres, określany czasem jako "socmodernizm", przyniósł wiele interesujących realizacji, choć często ograniczonych przez ekonomiczne i technologiczne realia socjalistycznego kraju.
Wyróżniającymi się obiektami z tego okresu są "Supersam" w Warszawie (arch. Jerzy Hryniewiecki, Maciej Krasiński i Ewa Krasińska) – nowatorski sklep z wiszącym dachem o linowej konstrukcji, "Okrąglak" w Poznaniu (arch. Marek Leykam) czy "Chemitex" w Łodzi (arch. Jerzy Derkowski, Wiesław Lisowski, Mirosław Rybak).
Late modernism i brutalizm
W latach 60. i 70. XX wieku polska architektura, mimo ograniczeń systemu politycznego, starała się nadążać za światowymi trendami. Pojawiły się budynki inspirowane tzw. late modernism i brutalizmem, charakteryzujące się ekspresyjnymi formami, wyrazistymi fakturami betonu i odważnymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi.
Do najciekawszych przykładów należą: "Spodek" w Katowicach (arch. Maciej Gintowt i Maciej Krasiński) – hala widowiskowo-sportowa o unikalnej formie, Dworzec Centralny w Warszawie (arch. Arseniusz Romanowicz i Piotr Szymaniak) czy Hotel Forum w Krakowie (arch. Janusz Ingarden). Wyjątkowym przykładem brutalizmu jest kościół Wniebowzięcia NMP w Zadąbrowiu, tzw. "Arka Pana" (arch. Wojciech Pietrzyk).
Najważniejsze realizacje polskiego modernizmu
Warszawa - miasto modernistycznych kontrastów
Warszawa, jako stolica i największe miasto Polski, posiada najbogatszą kolekcję architektury modernistycznej. Oprócz wspomnianych już budynków, warto wymienić: Dom Bez Kantów na placu Unii Lubelskiej (arch. Gutt i Jankowski), Dom Prasy przy ul. Marszałkowskiej (arch. Tadeusz Gronowski) czy Teatr Wielki po powojennej odbudowie (arch. Bohdan Pniewski).
Z okresu powojennego wyróżniają się: Ściana Wschodnia - kompleks handlowo-mieszkalny wzdłuż ul. Marszałkowskiej (arch. Zbigniew Karpiński), Rotunda PKO (arch. Jerzy Jakubowicz), czy monumentalne "Żyletkowce" - wieżowce mieszkalne przy ul. Świętokrzyskiej (arch. Jan Bogusławski i Bohdan Gniewiewski).
Gdynia - polskie miasto modernistyczne
Gdynia, jako miasto budowane niemal od podstaw w okresie międzywojennym, stanowi unikalny przykład modernistycznej urbanistyki. Oprócz wspomnianego już centrum miasta, na uwagę zasługują takie budynki jak: Kościół Marynarki Wojennej (arch. Marian Lalewicz), Szkoła Morska (arch. Tadeusz Jędrzejewski) czy zespół mieszkaniowy na Kamiennej Górze.
W 2015 roku centrum Gdyni zostało uznane za Pomnik Historii, a miasto aktywnie promuje swoje modernistyczne dziedzictwo poprzez wydarzenia takie jak Weekend Architektury czy Szlak Modernizmu.
Katowice - modernizm w sercu Śląska
Katowice to kolejne miasto z bogatą tradycją modernistyczną. Oprócz monumentalnego gmachu Urzędu Wojewódzkiego, wyróżniają się tu: Dom Oświatowy (arch. Tadeusz Łobos), dawny Dom Prasy z kinem "Rialto" (arch. Witold Kłębkowski) czy modernistyczne kamienice w dzielnicy Koszutka.
Z okresu powojennego pochodzi słynny katowicki "Spodek" - jeden z najbardziej rozpoznawalnych budynków w Polsce, łączący cechy modernizmu i strukturalizmu. Warto też wymienić gmach Biblioteki Śląskiej (arch. Jurand Jarecki) czy osiedle Tysiąclecia z charakterystycznymi blokami mieszkalnymi nazywanymi "Kukurydzami".
Modernizm na prowincji - nieodkryte perły
Choć modernizm kojarzony jest głównie z dużymi miastami, wiele interesujących realizacji powstało również w mniejszych ośrodkach. W Toruniu warto zobaczyć Pocztę Główną (arch. Julian Puterman-Sadłowski), w Rzeszowie - Dom Kultury WSK (arch. Józef Polak), a w Stalowej Woli - układ urbanistyczny miasta zaprojektowany przez Eugeniusza Kwiatkowskiego.
Ciekawymi przykładami modernizmu są także sanatoria w uzdrowiskach - Sanatorium "Lwigród" w Krynicy (arch. Adolf Szyszko-Bohusz), Sanatorium Wojskowe w Zakopanem (arch. Edgar Norwerth) czy kompleks sanatoryjny w Otwocku.
Ocena i ochrona modernistycznego dziedzictwa
Rosnące zainteresowanie modernizmem
W ostatnich latach obserwujemy w Polsce rosnące zainteresowanie architekturą modernistyczną. Powstają stowarzyszenia i inicjatywy takie jak "Gdyński Szlak Modernizmu", "Warszawa w Budowie" czy "Katowice - modernizm". Organizowane są wystawy, konferencje i spacery architektoniczne. Wydawane są publikacje poświęcone temu tematowi, takie jak "Architektura międzywojennej Warszawy" Marii Leśniakowskiej czy "Architektura polska lat 1945-1960" Adama Miłobędzkiego.
Rosnąca świadomość wartości modernistycznego dziedzictwa jest niezwykle ważna w kontekście zagrożeń, jakie dla tych budynków stanowią: wyburzenia, nieprzemyślane modernizacje czy termomodernizacje zacierające oryginalny charakter obiektów.
Wyzwania konserwatorskie
Ochrona i renowacja budynków modernistycznych stawia przed konserwatorami szereg wyzwań. Modernistyczne budynki często nie spełniają współczesnych standardów energooszczędności, wymagają dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych czy modernizacji instalacji. Jednocześnie kluczowe jest zachowanie ich oryginalnego charakteru - proporcji, detali, materiałów wykończeniowych.
Dobrym przykładem udanej renowacji modernistycznego obiektu jest warszawski Prudential, który po latach zaniedbania został starannie odrestaurowany, z zachowaniem oryginalnych detali, takich jak mozaikowe wykładziny czy okucia okien.
Znaczenie modernizmu dla polskiej tożsamości architektonicznej
Modernizm jest niezwykle ważnym elementem polskiego dziedzictwa kulturowego. Ten styl, który pojawił się w Polsce niemal równocześnie z odzyskaniem niepodległości, stał się architektonicznym symbolem nowoczesnego państwa, dążącego do zajęcia godnego miejsca wśród krajów europejskich.
Polscy architekci modernistyczni, tacy jak Helena i Szymon Syrkusowie, Barbara i Stanisław Brukalscy, Bohdan Pniewski czy Rudolf Świerczyński, należeli do europejskiej awangardy i tworzyli dzieła na światowym poziomie. Ich realizacje, mimo trudności ekonomicznych i ograniczeń technologicznych, charakteryzowały się wysoką jakością projektową i wykonawczą.
Modernizm - dziedzictwo na nowo odkrywane
Polski modernizm to fascynujący rozdział w historii architektury, który dopiero w ostatnich latach zaczyna być w pełni doceniany. Jego unikatowa wartość polega na twórczym łączeniu międzynarodowych trendów z lokalną specyfiką, wysokiej jakości projektowania i realizacji oraz silnym związku z przemianami społecznymi i politycznymi.
Zarówno przedwojenny funkcjonalizm, jak i powojenny socmodernizm czy brutalizm, pozostawiły po sobie dziedzictwo, które zasługuje na ochronę i promocję. Budynki te są nie tylko świadectwem historii architektury, ale także opowieścią o aspiracjach, marzeniach i trudnościach polskiego społeczeństwa w XX wieku.
Odkrywanie i docenianie modernistycznego dziedzictwa to nie tylko kwestia historii architektury, ale także ważny element budowania współczesnej tożsamości kulturowej. W czasach, gdy znów stajemy przed wyzwaniem definiowania naszego miejsca w Europie, modernistyczne budynki przypominają nam, że Polska zawsze była częścią europejskiej awangardy, aktywnie uczestnicząc w najważniejszych nurtach kulturalnych i intelektualnych.
